MAKNA PRESUPOSISIONAL STRUKTURAL ING BASA JAWA

MAKNA PRESUPOSISIONAL STRUKTURAL ING BASA JAWA

Paundra Pristyasiwi

12020114222

2012 C

A.  Purwaka

Makna presuposisional struktural yaiku salah sijine perangan saka makna presuposisional. Presuposisional struktural kerep dinggo sajrone ukara, nanging anane makna presuposisi struktural kang ana sajrone ukara iki kerep ora digatekake dening pamaca. Makna presuposisional uga dadi salah sijine perangan ing wacana. Makna presuposisional struktural ing basa Jawa bisa ditegesi pangira-ira kang umume awujud ukara pitakon kang ana sajrone ukara ing basa Jawa. Makna presupsosisional struktural iki diener miturut ukara-ukara tartamtu kang wis dijlentrehake minangka pangira-ira kanthi cara umum yen bageyan struktur iku wis mesthi benere.

Bab makna presuposisional struktural iki sadurunge wis tau diandharake dening para ahli linguistik, ananging isih sithik kang ngandharake bab iki. Makalah iki ditulis minangka salah sijine piwulangan ngenani bab makna presuposisional struktural ing basa Jawa. Alesan njupuk topik iki amarga pengin ngerteni tegese makna presuposisional struktural ing basa Jawa, titikane makna presuposisional ing basa Jawa, lan perangane makna presuposisional struktural ing basa Jawa.

Landhesan kang digunakake ing makalah iki yaiku panemune para ahli linguistik  ngenani makna presuposisisonal struktural kanthi cara umum. Dikarepake panliten iki bisa nambahi kawruh ngenani bab makna presuposisional struktural ing basa Jawa, kang dadi titikane makna presuposisional struktural ing basa Jawa, lan perangane makna presuposisional struktural ing basa Jawa. Makalah iki bakal njlentrehake ngenani makna presuposisional struktural ing ukara basa Jawa. Kanthi cara ngandharake tegese makna presuposisional struktural, titikane makna presuposisional struktural, lan pamerangane makna presuposisional struktural ing basa Jawa, lan bakal njlentrehake tuladha siji mbaka siji kanthi cara analisis struktur ukarane. Analisis struktur ukara kasebut kanggo mbuktekake anane makna presuposisional struktural sing ana ing ukara basa Jawa.

B.  Andharan

Ana bageyan iki dicethakake lan dijlentrehake ngenani teges, titikan, lan perangane makna presuposisional struktural ing basa Jawa.

1.   Tegese Makna Presuposisional Struktural Ing Basa Jawa

Makna presuposisi struktural yaiku pangira-ira kang diandharake liwat ukara sing langsung bisa dingerteni dening mitra wicara tanpa ndelok tembung kang digunakake. Ing makna presuposisi struktural, struktur sing digunakake yaiku ukara pitakon. Struktur iku merlokake warta kang dikira-kira utawa dianggep bener lan bisa dingerteni mitra wicara (Yule, 2006:49).

Makna presuposisional struktural iki klebu salah siji perangan saka makna presuposisional. Makna presuposisi yaiku asumsi mitra wicara bisa ngerteni ukara sing diandharake dening penutur amarga ukara kasebut nduweni tandha, konteks, lan ngandhut referen sing wis dingerteni dening mitra wicara (Aminudin, 2011:95).Makna presuposisi utawa pangira-ira yaiku syarat kang diperlokake kanggo bener utawa orane ukara; kayata “dheweke dodolan” yaiku pangira-ira kang bener ing ukara “Dodolane laris banget” (Kridalaksana, 2008:198).

Miturut Cummings (2007:42), ngandharake presuposisional yaiku makna kang ngandhut kabeh asumsi sing bisa njalari tuwuhe ukara sing bisa dinalar. Makna presuposisional wis ditegesi kanthi cara kang beda-beda dening para ahli, ananging umume pangira-ira yaiku minangka andharane para penutur sadurunge ngasilake ukara.

Saka andharan para ahli linguistik ing ndhuwur, bisa ditegesi makna presuposisional yaiku pangira-ira utawa pamikirane manungsa tumrap kedadeyan sing wis kelakon utawa durung kelakon. Makna presuposisional struktural ing basa Jawa utawa pangira-ira struktural ing basa Jawa iku struktur ukara basa Jawa tartamtu kang wis dijlentrehake minangka pangira-ira kanthi cara umum yen struktur iku wis bener. Penutur bisa nggunakake struktur-struktur utawa peprincene ukara sing kaya ngono iku, merlokake warta sing dianggep bener lan saka kene  benere ukara bisa ditampa penutur. Ukara pitakon lan tembung pitakon ing basa Jawa bisa dadi pangira-ira yen warta awujud ukara lan tembung pitakon wis dingerteni dadi prekara ing bab iki.

2.   Titikan Makna Presuposisional Struktural Ing Basa Jawa

Bab kang njalari tuwuhe makna presuposisi utawa pangira-ira sajrone ukara yaiku anane tembung kriya. Tembung kriya yaiku tembung kang mratelakake solah bawa utawa tandang gawe, tembung kriya uga bisa ngemu teges lumakune kahanan. Maksud tembung kriya kang dadi sebab utama sing njalari tuwuhe makna presuposisi yaiku ukara kang ngandhut tembung kriya, amarga pangira-ira iki awujud ukara dudu awujud tembung.

Kang dadi titikan utama makna presupsosisional yaiku pangira-ira kang adhedhasar sipat sing bener. Maksud saka andharane ing ndhuwur yaiku ukara kang diandharake dening panutur iku tetep bener masiya ukarane didadekake ukara negatip. Tuladhane kaya ing ngisor iki.

(1a) “Sepatune Ani anyar.” (+)

(1b)”Sepatune Ani ora anyar.” (-)

Ukara (1b) awujud ukara negatif saka ukara (1a). Pangira-ira (1a) yaiku sepatune Ani anyar. Ing ukara (1b) ngandhut makna sing beda yaiku awujud ukara negatif, nanging pangira-ira kasebut ora bisa disalahke amarga padha-padha ngandharake yen Ani nduwe Sepatu.

Kang dadi titikan makna presuposisi struktural ing basa Jawa yaiku anane ukara pitakon, utawa tandha pitakon sajrone ukara, lan anane lagu pocapan minangka titikan utama saka ukara pawarta. Anane tandha iku nuduhake yen struktur ukarane wis cetha utawa masalah sajrone ukara iku wis cetha, lan bisa dingerteni kebenerane ukara kasebut. Banjur anane lagu pocapan sajrone ukara pawarta iku supaya bisa mbedakake antarane ukara pawarta siji lan sijine. Jinise pangira-ira iki bisa nuntun mitra wicara supaya bisa percaya warta sing ditampilake mesthi benere, ora mung pangira-irane manungsa sing lagi takon. Ukara kang ngandhut makna presuposisionl struktural kanthi macem-macem wujud nggunakake ukara pitakon lan ukara pawarta.

3.   Perangane Makna Presuposisional Struktural Ing Basa Jawa

Ing makna presuposisional iku mau bisa diperang dadi 6 bageyan, salah sijine yaiku makna presuposisional struktural. Makna presuposisi struktural iki uga bisa diperang maneh dadi loro adhedhasar wujude ukara. Perangane makna presuposisional struktural ing basa Jawa kang adhedhasar wujude ukara, sing kaping pisan yaiku awujud ukara pitakon, kang kaping pindho awujud ukara pawarta.

Ing ngisor iki bakal diandharake ngenani perangane makna presuposisi struktural ing basa Jawa kang adhedhasar wujude ukara. Tuladha ing ngisor iki nggambarake pangira-ira struktural sing bisa nuwuhake maneka warna pangira-ira lan pangira-ira kasebut bisa ditampa dening petutur.

a.   Makna Presuposisional Struktural ing Basa Jawa kang Awujud Ukara Pitakon

Ing perangan iki bakal diandharake ngenani makna presuposisional struktural ing basa Jawa kang awujud ukara pitakon. Ukara pitakon yaiku ukara kang ngandhut makna pitakonanan utawa ukara sing isine pitakonan kanggo nuduhake wangsulan sing bener. Ukara pitakon iku sawenehe ukara kang surasane nakokake prekara kang durung cetha  utawa durung jelas. Dene anggone ngrakit ukara iku kudu mawa wewaton ing bab perkara sing ditakokake. Makna presuposisional struktural ing basa Jawa kang awujud ukara pitakon bisa diperang dadi 5 adhedhasar wujude pitakon.

1)  Nakokake Wewujudan

Ing perangan iki ngandharake ngenani ukara pitakon kang awujud pitakonan sing nakokake wewujudan. Wewujudan kang ditakokake yaiku arupa wewujudane manungsa, wewujudan barang, lan wewujudan tumrap samubarang.

Conto:

(2) Apa apike klambi sing koknggo?

Ukara kasebut nuwuhake pangira-ira yaiku:

(2a) Dheweke nganggo klambi.

(2b) Dheweke nganggo klambi ora pati apik.

Saka ukara ing ndhuwur bisa tuwuh pangira-ira (2a) masiya dheweke nganggo klambi apik apa ora nanging kasunyatane dheweke tetep nganggo klambi. Banjur ana pangira-ira (2b) ing pangira-ira iki mitra tutur nduweni pangira-ira yen klambi sing dinggo dening petutur iku miturut mitra tutur ora pati apik, ananging miturut si petutur klambi iku mau klambi apik. Anane tembung pitakon “apa” sajrone ukara (2) nuduhake ing klambi sing digawe kuwi ana samubarang sing narik kawigaten utawa apik. Saka andharan kasebut bisa diwangsuli kanthi warta utawa kabar sing bener sing padha karo kasunyatane. Ing tuladha iki nggambarake wewujudane barang, barange yaiku arupa klambi.

(3) Apa ora getun omahe didol?

Ukara kasebut nuwuhake pangira-ira yaiku:

(3a) Saiki ora nduweni omah.

(3b) Arep pindhah omah.

Saka ukara (3) bisa nuwuhake pangira-ira (3a), lan (3b) struktur ukara pitakon (3) nuwuhake pangira-ira yen mitra tutur saiki wis ora duwe omah jalaran omahe didol, lan bisa uga mitra tutur arep pindhah omah, amarga arep pindhah omah iku mau banjur omahe sing lawas iku mau didol. Yen penutur wis ngedol omahe tegese wis dipikir kanthi temenan lan wangsulan saka pitakonan (3) bisa diwangsuli kanthi cetha. Pangira-ira iki uga digambarake nggunakake tembung “apa”. Tuladha (3) iku nggambarake pitakonan sing nakokake wewujudan tumrap samu barang, amarga ana tembung pitakon “apa” minangka titikane saka pitakonan sing nakokake wewujudan tumrap samubarang.

(4) Sapa sing masak ing pawon?

Ukara kasebut nuduhake pangira – ira yaiku:

(4a) Ana wong sing masak ing pawon.

(4b) Ana panganan ing pawon.

Pangira–ira kang nuduhake “ana wong” minangka sing dadi punjere ukara lan dingerteni karo penutur saka struktur ukara pitakon sing nakokake “sapa”. Tambung “ana panganan” iku nuduhake yen ana panganan sing dimasak. Andharan ing ndhuwur wis nerangake ngenani sebab tuwuhe pangira-ira yaiku tuwuh saka anane tembung kriya. Ing sukara (4) ana tembung kriya “masak” bukti yen tembung kriya dadi sebab tuwuhe makana presuposisional. Nanging wangsulan saka pitakon kang ditakokake iku nduweni wangsulan awujud tembung aran sing ngiringi pangira-ira. Pangira-ira iki bisa dideleng saka anane pangira-ira “wong” lan “panganan” rong tembung iki awujud tembung aran kang ngiringi anane pangira-ira. Tuladha (4) iku nggambarake pitakonan sing nakokake wewujudane manungsa, amarga ana tembung pitakon “sapa” minangka titikane saka pitakonan sing nakokake wewujudane manungsa.

(5)     Sapa sing mangan ing emperan?

Ukara kasebut nuwuhake pangira – ira yaiku:

(5a) Ana uwong sing mangan ing emperan.

(5b) Panganane wis entek.

Pangira–ira kang nuduhake “ana wong” minangka sing dadi punjere ukara lan dingerteni karo penutur saka struktur ukara pitakon sing nakokake “sapa”. Ukara “ana sing mangan” iku nuduhake yen ana uwong sing mangan panganan kasebut. Andharan ing ndhuwur wis ngandharake ngenani sebab tuwuhe pangira-ira yaiku tuwuh saka anane tembung kriya. Ing ukara (5) ana tembung kriya “mangan” bukti yen tembung kriya dadi sebab tuwuhe makna presuposisional, nanging wangsulan saka pitakon kang ditakokake iku duwe pamikiran wangsulan awujud tembung aran sing ngiringi pangira-ira. Pangira-ira iki bisa dijlentrehake saka anane pangira-ira “wong” lan “panganan” rong tembung iki awujud tembung aran kang ngiringi anane pangira-ira.

(6)    Sapa ta sing ngongkon menyang pasar?

Ukara kasebut nuwuhake pangira-ira yaiku:

(6a) Ana sing ngongkon menyang pasar.

(6b) Ana sing budhal menyang pasar.

Pangira-ira kang nuduhake “ana wong” sing dadi punjere ukara lan dingerteni karo penutur saka struktur ukara pitakon sing nakokake “sapa”. Ukara “ana sing menyang pasar” iku nuduhake yen ana uwong sing lagi dikongkon lunga menyang pasar. Andharan ing ndhuwur wis ngandharake ngenani sebab tuwuhe pangira-ira yaiku tuwuh saka anane tembung kriya. Ing ukara (6) ana tembung kriya “menyang” bukti yen tembung kriya dadi sebab tuwuhe makana presuposisional. Wangsulan saka pitakon kang ditakokake iku nduweni wangsulan awujud tembung aran sing ngiringi pangira-ira. Pangira-ira iki bisa dideleng saka anane pangira-ira “wong”  tembung iki awujud tembung aran kang ngiringi anane pangira-ira.

(7)    Sapa sing adus bengi-bengi ngene kae?

Ukara kasebut nuwuhake pangira-ira yaiku:

(7a) Ana sing adus bengi-bengi.

(7b) Ana sing weruh wong adus.

Saka ukara (7) bisa nuwuhake pangira-ira (7a) lan (7b), pangira-ira iku mau nuduhake yen ana wong adus ing wayah wengi, lan ana sing weruh ana pawongan kang adus ing wayah wengi. Pangira-ira kang nuduhake “ana wong” minangka sing dadi punjere ukara lan dingerteni karo penutur saka struktur ukara pitakon sing nakokake “sapa”. Ukara “ana sing adus” iku nuduhake yen ana uwong sing lagi adus ing wayah wengi. Andharan ing ndhuwur wis ngandharake ngenani sebab tuwuhe pangira-ira yaiku tuwuh saka anane tembung kriya. Ing ukara (7) ana tembung kriya “adus” bukti yen tembung kriya dadi sebab tuwuhe makana presuposisional, nanging wangsulan saka pitakon kang ditakokake nduweni pangira-ira wangsulan awujud tembung aran sing ngiringi pangira-ira. Pangira-ira iki bisa dideleng saka anane pangira-ira “wong”  tembung iki awujud tembung aran kang ngiringi anane pangira-ira.

(8)    Apa Surya dina iki ora sida balik?

Ukara kasebut nuwuhake pangira-ira yaiku:

(8a) Surya ora neng omah.

(8b) Surya Arep balik.

Saka ukara (8) nuwuhake pangira-ira, senajan Surya balik apa ora nanging saiki dheweke isih ana ing panggon megawe. Pangira-ira (8a) nuduhake yen paraga utama utawa Surya iku arep bali neng omahe lan wangsulan saka pitakon kuwi wis mesthi benere, amarga wangsulane iku mesthi padha karo asline utawa wis pas karo tanggal baline lan pitakonan iki bisa uga diwangsuli “iya karo “ora”. Banjur saka pangira-ira (8b) nuduhkake benere ukara utawa kahanane paraga utama, yen Surya saiki durung bali utawa isih ana ing panggon megawe. Iki bukti yen pangira-ira struktural iku mesthi benere. Pangira-ira iki uga digambarake nggunakake tembung “apa”, ing perangan iki penutur kanthi cara ora langsung mesthi wis bisa mangerteni kapan dheweke budhal.

2)  Nakokake Kahanan

Ing perangan iki ngandharake ngenani ukara pitakon kang awujud pitakonan sing nakokake Kahanan.

Conto:

(9) Kepriye kok bisa nggawe bor untu sing nganti nuwuhake musik?

Ukara kasebut nuwuhake pangira-ira yaiku:

(9a) Ana bor untu.

(9b) Ana bor kang bisa nuwuhake swara.

Saka ukara (9) bisa nuwuhake pangira-ira (9a) yaiku anane bor untu, lan (9b) anane bor untu sing bisa nuwuhake musik. Saka ukara (9) tembung pitakonan kang digunakake yaiku “kepriye”. Pitakonan “kepriye” nuduhake ngenani proses kang dilakoni dening mitra tutur sajrone nyiptakake utawa nggawe bor untu sing nganti isa nuwuhake swara. Ukara kasebut uga menehi pangira-ira yen mitra tutur nyipatakake bor untu sing ana musike. Banjur struktur sing digunakake yaiku tembung pitakon “kepriye” karo nakonke ngenani proses utawa cara nggawene piranti kasebut.

(10) Piye, saiki penak apa ora dadi polisi nang Jakarta?

Ukara kasebut nuwuhake pangira-ira yaiku:

(10a) Wis dadi polisi.

(10b) Sadurunge ora ing Jakarta.

Saka ukara (10) bisa ngasilake pangira-ira (10a) pangira-ira iki nuduhkake yen narasumber wis dadi polisi, wis dadi wong gedhe, banjur tuwuh pangira-ira (10b) pangira-ira sadurunge dheweke makmur dheweke dudu polis. Banjur saiki wis dadi polisi uripe kepenak, wangsulan saka pitakon iku wis cetha.

(11) Kepriye ide kuwi tuwuh, banjur bisa nggawe piranti cangkingan iku?

Ukara kasebut nuwuhake pangira – ira yaiku:

(11a) Ana cara nggawe cangkingan.

(11b) Ana cangkingan.

Saka ukara (11) bisa nuwuhake pangira-ira (11a) pangira-ira iki tuwuh amarga ana pamikirane manungsa kang maneka warna, mitra tutur ngira-ira yen dheweke bisa nggawe cangkingan mesthine penutur iku nduweni pamikiran utawa gagasan. Ukara (11) menehi struktur kang nduweni usaha nggoleki benere pangira-irane mitra wicara sing nduweni pamikiran, saengga gatra “saka ngendi” digunakake deninng mitra tutur kanggo nggolek berita saka mitra tutur. Wujud pangira-ira iki digambarake, penutur nduweni pamikiran, kaya kang wis digambarake dening Yule (2006:49), yen mitra tutur mangsuli pitakonane kaya ing ukara (11) ngira-ngira ide iku tuwuh saka ngendi. Penutur yakin yen mitra tutur nduweni pangira-ira sing kaya ukara ing ukara (11) bisa dadi gambaran pangira-ira ukara kasebut.

3)  Nakokake Cacah

Ing perangan iki ngandharake ngenani ukara pitakon kang awujud pitakonan sing nakokake cacah utawa jumblah.

Cont:

(12) Pira regane kucing apik kuwi?

Ukara kasebut nuwuhake pangira – ira yaiku:

(12a) Ana kucing apik.

(12b) Regane kucinge larang.

Saka ukara (12) nuwuhake pangira-ira (12a) yen dheweke nduwe kucing apik. Banjur pangira-ira (12b) nuduwuhake pangira-ira yen kucing apik kuwi mesthi regane larang, amarga ana salah sijine mitra tutur kang menehi ukara pitakon. Anane tembung pitakonan “pira” sajrone ukara (12) nudhukake pangira-ira yen dheweke tuku kucing sing regane bisa dikira-kira larang amarga kucinge apik.

(13) Kowe ndhek wingi menang lomba macapat juwara pira?

Ukara kasebut nuwuhake pangira – ira yaiku:

(13a) Ana lomba macapat.        

(13b) Menang lomba macapat.

Saka ukara (13) nuwuhake pangira-ira, (13a) lan (13b). Pangira-ira (18a) nggambarake yen ana lomba macapat. Saka angira-ira (13b) ing lomba macapat iku mesthi ana sing menang. Iki bukti yen pangira-ira struktural iku mesthi benere. Pangira-ira iki uga digambarake nggunakake tembung “pira”.

4)  Nakokake Papan

Ing perangan iki ngandharake ngenani ukara pitakon kang awujud pitakonan sing nakokake papan.

Conto:

(14) Ing ngendi kowe tuku sepedhah?

Ukara kasebut nuwuhake pangira-ira yaiku:

(14a) Sadurunge ora nduweni sepedhah.

(14b) Sepedhahe anyar.

(14c) Ana toko sepedhah.

Saka ukara (14) nuwuhake pangira-ira (14a) yen dheweke sadurunge urung nduweni sepedhah. Banjur pangira-ira (14b) nuduhake yen penutur nduweni sepedhah anyar, amarga ana salah sijine mitra tutur kang menehi ukara pitakon (14). Banjur ana pangira-ira (14c) sing nggambarake anane toko minangka papan kanggo tuku sepedhah. Anane tembung pitakonan “ing ngendi” sajrone ukara (14) nuduhake pangira-ira yen dheweke tuku sepedhah lan nduweni sepedhah anyar. Ukara pitakonan (14) iku wangsulane wis mesthi cetha lan padha karo kasunyatan sing wis kedadeyan.

5)  Nakokake Mangsa utawa Wektu

Ing perangan iki ngandharake ngenani ukara pitakon kang awujud pitakonan sing nakokake mangsa utawa wektu.

Conto:

(15) Kapan Arya budhal?

Ukara kasebut nuwuhake pangira-ira yaiku:

(15a) Arya arep lunga.

(15b) Arya isih neng omah.

Saka ukara (15) nuwuhake pangira-ira, senajan Arya lunga apa ora nanging saiki isih ana ing omah. Pangira-ira (15a) nuduhake yen paraga utama utawa Arya iku arep lunga, lan wangsulan saka pitakon kuwi wis mesthi benere, amarga wangsulane iku mesthi padha karo asline utawa wis pas karo tanggal budhale. Banjur saka pangira-ira (15b) nuduhkake benere ukara utawa kahanane si paraga utama, yen Arya saiki durung lunga utawa isih ana ing omah. Iki bukti yen pangira-ira struktural iku mesthi benere. Pangira-ira iki uga digambarake nggunakake tembung “kapan”, ing perangan iki penutur kanthi cara ora langsung mesthi wis bisa ngerteni kapan dheweke budhal.

(16) Kerjamu dina iki apa nganti wengi?

Ukara kasebut nuwuhake pangira-ira yaiku:

(16a) Ora biyasa megawe nganti wengi.

(16b) Bakal bali wengi.

 Saka ukara (16) iku bisa nuwuhake pangira-ira yen mitra tutur iku megawe lan mulihe mesthi wengi, uga ana pangira-ira yen mitra tutur mulih kerja ora biasa nganti wengi. Banjur warta sing dibutuhake dening mitra wicara iku wis cetha amarga wangsulane penutur, lan wangsulan kuwi wis mesthi benere lan padha karo kasunyatane sing dilakoni si narasumber.

(17) Kapan kowe wiwit dadi atlet basket?

Ukara kasebut nuwuhake pangira-ira yaiku:

(17a) Dadi atlet basket.

(17b) sadurung dudu atlet basket.

Saka ukara (17) bisa nuwuhake pangira-ira (17a),  lan (17b). Saka pangira-ira (17b) bisa dijlentrehake yen sadurunge mitra tutur iku dudu atlet basket. Sadurunge dheweke dudu atlet basket, dhewek panggah dadi atlet. Ukara ing (17) pangira-irane yen mitra tutur dadi atlet baket. Apa maneh tuladha iki disambungake karo pitakonan “kapan”, bakal ngasilake gambaran sing nduweni sesambungan karo wektu. Gunane tembung pitakon “kapan” nuduhkake yen mitra tutur saiki uwis dadi atlet basket.

(18) Kapan kowe wiwit mergawe ing pabrik sepatu?

Ukara kasebut nuwuhake pangira-ira yaiku:

(18a) Sadurunge ora mergawe ing pabrik sepatu.

(18b) Saiki mergawe ing pabrik sepatu.

Saka ukara (18) bisa nuwuhake pangira-ira (18a) lan (18b), mitra tutur nduweni pangira-ira yen penutur kuwi sadurunge mergawe ing pabrik sepatu, dheweke megawe ing pabrik liya. Saka ukara (18) pangira-ira sing dirembug luwih ing lokasi utawa panggonan megawe. Hal iki uwis nuduhkake pambeda saka makna lan fungsi tembung pitakon sing dadi pangira-irane penutur. Banjur berita sing diperlokake penutur iku wis cetha amarga wangsulane penutur lan wangsulan kuwi wis mesthi benere lan padha karo kasunyatan sing dilakoni panutur.

Tabel Pangira-ira Struktural ing Basa Jawa kang Awujud Ukara Pitakon

No	Wujude tembung pitakon	Cacah
1	Sapa	4
2	Kapan	4
3	Apa	3
4	Ing ngendi	1
5	Kepriye, piye	3
6	Pira	1

Tabel ing ndhuwur kanggo nggolongake dhata kang awujud presuposisional struktural ing basa Jawa kang awujud tembung pitakon sing digunakake sajrone ukara utawa ukara ing basa Jawa. Saka andharan ing ndhuwur bisa didudut yen ana ukara lan tembung-tembung pitakon sing semono akehe sajrone ukara utawa ukara nggo basa Jawa.

b.  Makna Presuposisional Struktural Ing Basa Jawa kang Awujud Ukara Pawarta

Ing perangan iki bakal diandharake ngenani makna presuposisional struktural ing basa Jawa kang awujud ukara pawarta. Ukara pawarta yaiku ukara kang isine ngandharake ngenani kadadeyan kang sabenere. Bisa nggunakake tonasi kanggo mbedakake ukara pawarta karo ukara liyane. Lagu pocapan ukara pawarta nduweni sipat netral, isine arupa warta. Wujud ukara pawarta iki diwiwiti nganggo aksara gedhe dipungkasi nganggo tandha titik. Ing ngisor iki bakal diandharake ngenani analisis ukara pawarta kang ngandhut pangira-ira. Makna presuposisional struktural ing basa Jawa kang awujud ukara pawarta bisa diperang dadi 3 adhedhasar wujude pawarta.

1)  Pawarta Dadakan

Pawarta dadakan yaiku pawarta sing wektu lan panggonan kadadeyane ora kena dipesthekake.

Conto:

(19) Nalika bis Akas iku nubruk montor, wong-wong sing ana ing bis iku kabeh rombongan undangane Bu Nanik.

Ukara kasebut nuwuhake pangira-ira yaiku:

(19a) Ana kacilakan bis lan montor.

(19b) Ana wong akeh ing jero bis.

Saka ukara pawarta (19) bisa nuwuhake pangira-ira tumrap mitra wicara (19a) kang ngandharake ngenani ana kacilakan antarane bis sing nubruk montor. Banjur pangira-ira (19b) ing pangira-ira iki ngandharake ngenani ana pawongan sing akehe sabis sing arep tumuju menyang omahe Bu Nani saperlu nekani undangan slametan kasebut. Pawarta iki awujud pawarta dadakan amarga wektu kadadeyane ora kena dipastekake.

(20) Montor mabur ilang nalika mabur ing wayah mendhung peteng, pandugane montor mabur iki ceblok ing teluk hitam.

Ukara kasebut nuwuhake pangira-ira yaiku:

(20a) Montor mabur ilang kedelep ing segara.

(20b) Akeh pawongan ing jerone montor mabur.

Saka ukara (20) bisa nuwuhake pangira-ira (20a) kang ngandharake ngenani montor mabur sing ilang, mitra wicara bisa nduweni pamikiran yen montor mabur iku ilang amarga ceblok ing segara banjur kedelep. Pangira-ira (20b) ngandharake ngenani pawongan kang ana ing jerone montor mabur kasebut, tuwuh pamikiran yen pawongan sing numpak montor mabur iku mesthi mati kabeh utawa dadi kurban. Warta iki dadi warta dadakan amarga wektu kedadeyane durung bisa dipastekake benere.

2)  Pawarta Padinan

Pawarta padinan yaiku pawarta kang wektu lan papan kadadeyane wis dingerteni sadurunge.

Conto:

(21) Indonesia sukses ngukir rekor apik ing kejuwaraan Angkat Besi Internasional ing Kazakhstan.

Ukara kasebut nuwuhake pangira-ira yaiku:

(21a) Sadurunge Indonesia durung ngukir rekor apik.

(21b) Indonesia aoleh medhali.

Saka ukara pawarta (21) bisa nuwuhake pangira-ira (21a) kang nuwuhake pamikiran  para penutur yen sadurunge melu kejuwaraan Angkat Besi ing Kazakhstan, atlet Indonesia durung tau menang utawa durng tau ngentukake medhali. Banjur pangira-ira (21b) saka pangira-ira iki bisa nuwuhake pamikirane penutur yen Indonesia oleh medhali saka kejuwaraan lomba Angkat Besi ing Kazakhstan. Pangira-ira iki tuwuh amarga anane asumsi sing ana ing pikirane manungsa kang maneka warna. Pangira-ira iki awujud ukara pawarta ndinan, utawa ukara pawarta kang wektu lan panggonan kedadeyane wis dingerteni utawa dijlentrehake sajrone pawarta kasebut.

(22) Ing dhusun Grudho, Panjangrejo, Pundung Bantul iki seni tradhisional Nini towok isih mekar.

Ukara kasebut nuwuhake pangira-ira yaiku:

(22a) Seni tradhisional Nini towok saiki wis ora pati mekar.

(22b) Isih ana sing gelem nguri-uri seni tradhisional Nini towok.

Saka ukara pawarta (22) bisa nuwuhake pangira-ira (22a) sing negesi yen seni tradhisional Nini thowok iku ing jaman saiki wis ora pati akeh pawongan sing nanggap seni iku. Pangira-ira (22b) iki tuwuh amarga ing ukara pawarta ngandharake yen seni tradhisional Nini towok iku isih mekar, yen seni iki isih mekar ateges isih ana sing gelem nguri-nguri seni tradhisional iki, senajan iku mung pawongan sing nate mekar ing jamane. Panggonan kedadeyane wis dingerteni utawa dijlentrehake sajrone pawarta, papan sing dijlentrehake ing pawarta iki yaiku “ing dhusun Grundho, Panjangrejo, Pundung Bantul” iki minangka papan kedadeyane warta kasebut.

(23) Jeruk purut saka Tulungagung, godhonge amba-amba, gandane luwih arum seger, lan ora brintik utawa kriting.

Ukara kasebut nuwuhake pangira-ira yaiku:

(23a) Jeruk purut saka tlatah liyane godhonge ora amba tur kriting.

(23b) Kuwalitas godhong jeruk purut saka Tulungagung apik.

Saka ukara pawarta (23) bisa nuwuhake pangira-ira (23a) kang ngandharake ngenani jeruk purut sing saka tlatah liyane iku godhonge ora amab tur kriting. Banjur pangira-ira (23b) ngandharake pangira-irane penutur ngenani kuwalitas jeruk purut sing ana ing Tulungagung iku pancen apik. Amarga ing ukara pawarta (23) wis negesake ngenani jeruk purut sing ana ing Tulungagung iku pancen apik, pangira-ira iki dibuktekake karo andharan sing ana ing ukara pawarta (23). Tulungagung minangka papan kedadeyane warta kasebut, warta kang nandharake ngenani wowohan jeruk purut.

3)  Pawarta Crita

Pawarta crita yaiku pawarta kang ora dibatesi wektu lan panggonan, nggambarake objek kang nengsemake. Pawarta iki diwedharake mung kanggo selingan.

Conto:

(24) Slametan nganggo ubarampe sing sik entah iku luwih murah.

Ukara kasebut nuwuhake pangira-ira yaiku:

(24a) Slametan sing nganggo ubarampe mateng luwih larang.

(24b) Slametan sing masak dhewe iku luwih murah.

Saka ukara pawarta (24) bisa nuwuhake pangira-ira (24a) kang ngandharake ngenani slametan sing nggunakake ubarampe sing wis mateng iku luwih larang tinimbang sing  nggawe ubarampe entah. Banjur pangira-ira (24b) ing pangira-ira iki ngandharake menawa slametan sing masak dhewe iku luwih murah tinimbang slametan sing panganane tuku wis mateng. Pawarta iki ditegesi minangka pawarta crita amarga sipate mung kanggo hiburan utawa selingan, pawarta iki ngandharake ngenani slametan utawa tradhisi mula saka iku pawarta iki ditegesi minangka pawarta crita.

(25) Kala semana sini tradhisional Nini towok kerep pentas ing wektu padhang mbulan.

Ukara kasebut nuwuhake pangira-ira yaiku:

(25a) Saiki seni tradhisional Nini towok ora kerep pentas.

(25b) Seni tradhisional Nini thowok ora kerep pentas nalika ora padhang mbulan.

Saka ukara pawarta (25) bisa nuwuhake pangira-ira (25a) kang ngandharake ngenani seni tradhisional Nini thowong ing jaman saiki wis ora kerep pentas maneh, ukara iki tuwuh amarga ana salah siji perangan saka ukara pawarta (25) kang negesake yen saiki, seni kasebut ora kereb pentas, yaiku anane ukara “kala semana”. Banjur pangira-ira (25b) ing pangira-ira iki ngandharake yen seni tradhisional Nini towok iki mung kerep pentas nalika padhang rembulan wae. Dadi yen ora padhang mbulan seni iki ora kerep pentas, bisa uga para penutur ngira-ira yen seni tradhisional iki malah ora pentas nalika ora padhang mbulan.

(26) Masiya grothal-grathul, Obama isih bisa cecaturan mawa basa Indonesia.

Ukara kasebut nuwuhake pangira-ira yaiku:

(26a) Sadurunge Obama bisa lancar cecaturan mawa basa Indonesia.

(26b) Obama tau sinau basa Indonesia.

Saka ukara pawarta (26) kang ngrembug ngenani Presidhen Obama iku bisa nuwuhake pangira-ira (26a) saka pangira-ira kasebut bisa nuwuhake asumsi yen sadurunge Obama iku bisa lancar cecaturan nggunakake basa Indonesia, amarga Omaba tau ing Indonesia suwi. Banjur pangira-ira (26b) nuwuhake asumsi yen Presidhen Obama iku tau sinau basa Indonesia, amarga ing ukara pawarta (26) nuduhake yen Obama iku bisa basa Indonesia senajan grothal-grathul.

C.  Dudutan

Saka andharan ing ndhuwur bisa didudut makna presuposisi struktural ing basa Jawa yaiku pangira-ira kang diandharake liwat ukara sing strukture wis cetha lan langsung bisa dipahami tanpa ndeleng tembung-tembung kang digunakake. Kang dadi titikan makna presuposisional struktural ing basa Jawa yaiku anane ukara pitakon, utawa tandha pitakon sajrone ukara, lan uga anane lagu pocapan minangka titikan utama saka ukara pawarta. Saliyane iku uga bisa ngerteni makna presuposisional struktural ing basa Jawa iki bisa diperang dadi loro adhedhasar wujude ukara yaiku ukara kang awujud ukara pitakon lan ukara pawarta. Sajrone ukara pitakon iku bisa diperang dadi 5 adhedhasar wujude pitakonan, ing ukara pawarta uga bisa diperang dadi 3 adhedhasar wujude warta.

Kapustakan

Aminuddin, 2011. Semantik:Pengantar Studi Tentang Makna. Bandung: Sinar Baru Algensindo.

Cummings, Louise. 2007. Pragmatik Sebuah Perspektif Multidisipliner. Yogyakarta: Pustaka Pelajar.

Dia, Eva Eri. 2012. Analisis Praanggapan Konsep Tindak Tutur (Presuposision) dalam Program Talk Show. Malang: Madini

Kridalaksana, Harimurti. 2008. Kamus Linguistik. Jakarta: PT Gramedia Pustaka Utama.

Mulyana, 2005. Kajian Wacana. Yogyakarta : Tiara Wacana.

Panjebar Semangat No. 47-22 Nopember 2014.

Panjebar Semangat No. 49-6 Desember 2014.

Pranowo, Sudaryanto. 2001. Kamus Pepak Basa Jawa. Yogyakarta: Badan Kongres Bahasa Jawa.

Kawuryan, Megandaru W. 2006. Kamus Lengkap Jawa-Indonesia. Yogyakarta: Panji Pustaka.

Wijana, I Dewa Putu & Rohadi, Muhammad. 2008. Semantik Teori dan Analisis. Surakarta: Yuma Pustaka.

Yule, George. 2006. Pragmatik. (Dijarwakake dening Indah Fajar Wahyuni). Yogyakarta: Pustaka Pelajar.